Zakres materiału z geografii z elementami geologii

1. Nauki geograficzne w systemie nauk

Znajomość terminów: przestrzeń geograficzna, epigeosfera, geografia, geologia, geodezja, kartografia, meteorologia, hydrologia i geomorfologia;
Scharakteryzować związki nauk geograficznych z innymi dziedzinami nauk

2. Źródła informacji o przestrzeni geograficznej

Odwzorowania powierzchni Ziemi: znajomość definicji – siatka geograficzna, siatka kartograficzna, mapa, plan, skala mapy; odczytać współrzędne geograficzne dowolnych punktów, obliczyć odległości w terenie na podstawie map wykonanych w różnych skalach;
Mapy, skala mapy i jej szczegółowość: elementy składowe mapy, skala mapy i jej rodzaje (liczbowa, mianowana, liniowa, polowa), klasyfikacja map ze względu na różne kryteria oraz ich przeznaczenie, orientacja mapy w terenie, główne zastosowanie GPS, czym są mapy cyfrowe;
Przykłady praktycznego zastosowania różnych odwzorowań kartograficznych.

3. Systemy przyrodnicze Ziemi

3.1 Ziemia jako Planeta Układu Słonecznego

Ziemia we Wszechświecie – zdefiniować – kosmos, galaktykę, gwiazdę, gwiazdozbiór, Droga Mleczna, układ planetarny, planetę, planetoidę, księżyc, kometę, meteor i meteoroidę, Słońce; powstanie i budowa Wszechświata, teoria Wielkiego Wybuchu, budowa Układu Słonecznego, teoria geocentryczna i heliocentryczna, ogólna charakterystyka planet Układu Słonecznego, główne geosfery;
Kształt i rozmiar Ziemi – zdefiniować – kula ziemska, elipsoida ziemska, długość i szerokość geograficzna; znajomość podstawowych rozmiarów elipsoidy ziemskiej;
Ruch obrotowy Ziemi i jego następstwa – ruch obrotowy Ziemi, jego przyczyny i konsekwencje, siły Coriolisa i kierunki ich działania, horyzont, równik, zwrotnik, koło podbiegunowe, dzień polarny, noc polarna, zależność pomiędzy szerokością geograficzna a wysokością Słońca w południe w różnych porach roku, mechanizm zaćmień Słońca i Księżyca, peryhelium, aphelium, linia równonocy, linia przesileń;
Oświetlenie Ziemi w ciągu roku – astronomiczne i kalendarzowe pory roku, geneza białych nocy i dni polarnych, wpływ kulistości Ziemi na zróżnicowanie jej oświetlenia;
Rachuba czasu na kuli ziemskiej – średni czas słoneczny, czas miejscowy, czas strefowy, czas urzędowy, strefy czasowe, rok zwrotnikowy, rok kalendarzowy, miesiąc, doba, zasady wyznaczania stref czasowych, rok zwykły (normalny) i przestępny, wyznaczanie momentu górowania Słońca za pomocą gnomonu, obliczyć długość geograficzną na podstawie różnicy czasu miejscowego i uniwersalnego.

3.2 Atmosfera

Skład i budowa atmosfery Ziemskiej – warstwowa budowa atmosfery, stałe i zmienne składniki powietrza, warstwy atmosfery, charakterystyka troposfery, dziura ozonowa – powstawanie i konsekwencje, skład atmosfery, a zmiany w biosferze;
Temperatura i ciśnienie powietrza – znajomość podstawowych definicji (temperatura, ciśnienie atmosferyczne, promieniowanie słoneczne, efekt cieplarniany, izoterma, izobara, izohieta, inwersja temperatury, amplituda temperatury, turbulencja, konwekcja, gradient adiabatyczny, niż i wyż baryczny), zróżnicowanie temperatury powietrza na Ziemi, czynniki wpływające na roczną amplitudę temperatury powietrza, na podstawie przebiegu izobar identyfikacja układu barycznego, wpływ sił Coriolisa na układ wiatrów w wyżach i niżach barycznych;
Cyrkulacja atmosfery – znajomość podstawowych terminów (wiatr, pasat, fen, cyklon tropikalny, monsun, front), ogólny schemat krążenia powietrza na Ziemi, rodzaje wiatrów i ich ogólna charakterystyka, ogólna charakterystyka wiatrów lokalnych, rodzaje frontów i ich ogólna charakterystyka, rola mas powietrza w kształtowaniu pogody i klimatu;
Wilgotność powietrza, chmury i opady atmosferyczne – znajomość podstawowych definicji (parowanie, wilgotność powietrza, kondensacja, sublimacja, resublimacja, mgła, chmura, opad atmosferyczny, osad atmosferyczny, front ciepły i chłodny), warunki kondensacji pary wodnej w powietrzu, związek między wilgotnością i temperaturą powietrza, rodzaje chmur, opadów i osadów atmosferycznych oraz warunki ich powstawania, czynniki wpływające na rozkład opadów w przestrzeni i czasie, mapy klimatyczne – rozkład opadów atmosferycznych;
Pogoda i klimat – znajomość podstawowych definicji (pogoda, klimat), składniki pogody i klimatu oraz geograficzne czynniki klimatotwórcze, ogólna charakterystyka stref i obszarów klimatycznych oraz zasady ich wydzielania, klasyfikacja klimatów Ziemi wg Okołowicza, typy klimatów wg Köppena, główne cechy klimatu w poszczególnych strefach klimatycznych oraz typy klimatów, które w nich występują, zróżnicowanie zasięgu stref klimatycznych na obu półkulach, przyczyny anomalii klimatycznych, typy pogody, zróżnicowanie klimatyczne Polski.

3.3 Hydrosfera

Definicja i właściwości hydrosfery, obieg wody w przyrodzie, elementy hydrosfery, bilans wodny, rok hydrologiczny i sposoby jego wyznaczania;
Oceany i morza – znajomość podstawowych definicji (ocean, morze, zatoka, cieśnina, falowanie, pływy, prądy morskie, tsunami, sejsze), właściwości chemiczne i fizyczne wód morskich, ruchy wód morskich, podział Oceanu Światowego na 3 lub 4 akweny, główne typy mórz oraz ich przykłady, oceany, morza i zatoki na mapie fizycznej, zmiany temperatury wód oceanicznych wraz ze wzrostem głębokości, powierzchniowe prądy morskie – ich charakterystyka i rozmieszczenie, geneza tsunami, mechanizm pływów w hydrosferze, ogólna charakterystyka Morza Bałtyckiego;
Wody podziemne – znajomość podstawowych definicji (warstwa wodonośna, wody zaskórne, wody gruntowe, wody głębinowe, wody artezyjskie, wody subartezyjskie, wody termalne, mineralne, wody kapilarne, gejzer, źródło), klasyfikacja wód podziemnych i źródeł na podstawie różnych kryteriów oraz ich ogólna charakterystyka, związek wód podziemnych z budowa geologiczną i warunkami geomorfologicznymi, przyrodnicze i gospodarcze znaczenie wód podziemnych, rodzaje wód mineralnych i ich ogólna charakterystyka, wody podziemne w Polsce;
Wody powierzchniowe: rzeki, jeziora, bagna – znajomość podstawowych definicji (ciek, dorzecze, rzeka, dział wodny, zlewisko, reżim rzeczny, jezioro, bagno) różne kryteria podziału rzek, ustroje wodne rzek, a warunki klimatyczne, znajomość najdłuższych rzek Ziemi, związek sieci rzecznej z ukształtowaniem powierzchni i budową geologiczną, zróżnicowanie sieci rzecznej w Polsce, klasyfikacja jezior ze względu na genezę ich mis, geograficzne uwarunkowania występowania jezior i bagien, rozmieszczenie największych jezior na Ziemi, funkcje sztucznych jezior, etapy ewolucji jezior, przyczyny i skutki powodzi;
Lodowce – znajomość podstawowych definicji (granica wiecznego śniegu, pole firnowe, firn, lód firnowy, lodowiec, lądolód, lodowiec górski, lodowiec szelfowy, góra lodowa, transgresja i regresja lodowca), klasyfikacja lodowców ze względu na ich wielkość i kształt, przyczyny i skutki powstawania i zanikania lodowców, obszary objęte współcześnie zlodowaceniami i wieczna zmarzliną, typy lodowców a rzeźba terenu, warunki powstawania lodowców, mechanizm ruchu lodu lodowcowego, zlodowacenia w Polsce.

3.4 Litosfera

Budowa wnętrza Ziemi – znajomość podstawowych definicji (litosfera, astenosfera, skorupa ziemska, płaszcz Ziemi, jadro Ziemi, gradient geotermiczny, stopień geotermiczny, powierzchnia nieciągłości: Moho, Golicyna, Wiecherta-Gutenberga, Lehmana, tarcza, platforma) podział wnętrza Ziemi na warstwy, bezpośrednie i pośrednie metody badania wnętrza Ziemi, zmiany temperatury i ciśnienia wraz z głębokością we wnętrzu Ziemi;
Składniki litosfery – minerały i skały – znajomość podstawowych definicji (minerał skała, skały magmowe, skały osadowe, skały metamorficzne) klasyfikacja skał według różnych kryteriów, przykłady najpospolitszych skał magmowych, osadowych i metamorficznych, związek pomiędzy rodzajem skały, a jej genezą, podstawowe minerały skałotwórcze, znaczenie gospodarcze skał;
Dzieje litosfery i życia na ziemi – znajomość podstawowych definicji (era, epoka, okres geologiczny, stratygrafia) tabela stratygraficzna, różne metody określania wieku skał, kolejność zdarzeń geologicznych, najważniejsze wydarzenia geologiczne w dziejach litosfery;
Ukształtowanie powierzchni Ziemi – znajomość podstawowych definicji (góry, niziny, wyżyny, depresja, kryptodepresja, basen oceaniczny, grzbiet oceaniczny, rów oceaniczny, równina abysalna, stok kontynentalny, szelf kontynentalny, wysokość bezwzględna i względna), czynniki kształtujące na rzeźbę powierzchni litosfery, znajomość największych pasm górskich, wyżyn, nizin i depresji, ocena wysokości względnej i bezwzględnej, krzywa hipsograficzna;
Teoria tektoniki płyt – znajomość podstawowych definicji (geosynklina, płyta litosferyczna, ryft, strefa subdukcji, konwekcja, grzbiet oceaniczny, dryf kontynentów, uskok transformacyjny) wielkie i małe płyty litosfery, rodzaje granic między płytami, mechanizm i konsekwencje ruchu płyt litosferycznych;
Struktury tektoniczne – znajomość podstawowych definicji (strop, spąg, miąższość, płaszczowina, uskok tektoniczny oraz jego rodzaje, monoklina, synklina, zrąb, rów tektoniczny, fałd oraz jego rodzaje, fleksura, dyslokacja nieciągła, ciągła), następstwo warstw;
Plutonizm i wulkanizm – znajomość podstawowych definicji (wulkan, ognisko magmowe, magma, intruzja magmowa, lawa, erupcja wulkanu, lapille, komin wulkaniczny, krater wulkaniczny, żyła, bomby wulkaniczne, batolit, lakolit, lopolit, dajka, produkty piroklastyczne), klasyfikacja wulkanów, budowa wulkanu, podstawowe typy stożków wulkanicznych, geneza powstawanie wulkanów, ważniejsze, czynne wulkany na Świecie;
Trzęsienia Ziemi – znajomość podstawowych definicji (sejsmologia, trzęsienie ziemi, hipocentrum, epicentrum, obszar sejsmiczny, obszar pansejsmiczny, obszar asejsmiczny, skala Richtera), obszary i przyczyny występowania trzęsień ziemi, skutki trzęsienia ziemi;
Wietrzenie, denudacja, erozja – znajomość podstawowych definicji (wietrzenie fizyczne, wietrzenie chemiczne, wietrzenie biologiczne, zwietrzelina, denudacja), charakterystyka głównych typów wietrzenia, omówienie podstawowych ruchów masowych – obryw, spływanie, osuwisko, soliflukcja, spełzywanie, znajomość schematu osuwiska, przyczyny, przebieg i skutki ruchów masowych, zapobieganie ruchom masowym;
Rzeźbotwórcza działalność wód podziemnych – znajomość podstawowych definicji (kras, żłobek krasowy, lej krasowy, poleje, jaskinie, stalaktyt, stalagmit, stalagnat, komin krasowy, uwał, mogot, ponar) znajomość głównych form krasu podziemnego i powierzchniowego, geneza powstawania różnych form krasowych, występowanie krasu na ziemi;
Rzeźbotwórcza działalność rzek – znajomość podstawowych definicji (dolina rzeczna, koryto rzeczne, nurt rzeki, bieg rzeki, terasa rzeczna, erozja wsteczna, wgłębna i boczna, meander, starorzecze, delta rzeczna, ujście deltowe, estuarium, kaptaż, akumulacja, baza erozyjna), charakterystyka działalności erozyjnej i akumulacyjnej rzek, znajomość istoty erozji rzecznej, podział biegu rzeki na odcinki, geneza meandrów, starorzeczy, teras;
Rzeźbotwórcza działalność lodowców – znajomość podstawowych definicji (żłób lodowcowy, cyrk lodowcowy, rynny lodowcowe, muton, morena i jej rodzaje, kem, oz, drumlin, sandr, pradolina) geneza powstania oraz znajomość głównych form erozyjnych i akumulacyjnych wytworzonych przez lądolody, lodowce, wody roztopowe i rzecznolodowcowe, wpływ zlodowaceń na rzeźbę terenu, krajobraz młodo glacjalny i peryglacjalny, rzeźbotwórcza działalność lodowców w Polsce;
Rzeźbotwórcza działalność wód morskich i jeziornych – znajomość podstawowych definicji (abrazja, nisza abrazyjna, klif, platforma abrazyjna, mierzeja, kosa, plaża, atol, laguna), charakterystyka podstawowych typów wybrzeży morskich, geneza powstania oraz znajomość głównych form erozyjnych i akumulacyjnych wytworzonych przez wody morskie i jeziorne, procesy formowania klifu i platformy abrazyjnej, geneza i podstawowe cechy wybrzeży stromych i płaskich;
Rzeźbotwórcza działalność wiatru – znajomość podstawowych definicji (korazja, deflacja, misa deflacyjna, wydma, rzeźba eoliczna, pustynia, grzyb skalny, barchany, wydmy paraboliczne, less, pokrywa lessowa), geneza powstawania oraz znajomość typów wydm, pustyń, geneza powstawania lessu, skutki działalności wiatru, charakterystyka krajobrazu eolicznego;
Antropogeniczne rzeźby terenu – znajomość podstawowych definicji (hałdy, wyrobiska, niecka osiadania, erozja turystyczna), antropogeniczne formy rzeźby powierzchni litosfery, bezpośrednia i pośrednia działalność człowieka na rzeźbę terenu.

3.5 Biosfera i pedosfera

Życie w środowisku lądowym – znajomość podstawowych definicji (biosfera, formacja roślinna, las równikowy, las podrównikowy, sawanna, pustynie, step, tajga, tundra, las liściasty, las iglasty, las mieszany, busz, strefy roślinne, pietra roślinne, ekosystem), charakterystyka podstawowych formacji roślinnych na kuli ziemskiej, zależność pomiędzy szerokością geograficzna i klimatem, a charakterem formacji roślinnych, charakterystyka pięter roślinnych w Alpach, wpływ wysokości na rozwój roślin, niszcząca działalność człowieka;
Gleby i procesy glebotwórcze – znajomość podstawowych definicji (procesy glebotwórcze, gleba, profil glebowy, poziomy glebowe, próchnica, skała macierzysta, gleby astrefowe), znajomość profilu glebowego, kryteria i klasyfikacja gleb ze względu na ich żyzność, co to jest żyzność gleb i od czego zależy, podstawowe typy gleb (strefowe, śródstrefowe, niestrefowe) i ich występowanie, gleby astrefowe, zależność między klimatem, szatą roślinną i glebami, główne przyczyny erozji gleb i degradacji gleb.

4. Geografia fizyczna Polski

4.1 Budowa geologiczna

Główne jednostki tektoniczne Polski.
Wpływ orogenez i zlodowaceń na budowę geologiczną Polski,
Charakterystyka poszczególnych zlodowaceń występujących na terenie Polski i ich zasięg.
Rozmieszczenie pokryw lessowych w Polsce.
Flisz Karpacki.
Najważniejsze surowce mineralne i bitumiczne w Polsce i ich geneza.

4.2 Ukształtowanie powierzchni Polski

Główne cechy ukształtowania powierzchni Polski,
Udział gór, wyżyn i nizin w ogólnej powierzchni Polski oraz ich występowanie,
Związek pomiędzy budową geologiczną a ukształtowaniem powierzchni Polski,
Charakterystyka poszczególnych pasów geomorfologicznych,
Profil hipsometryczny wybranego regionu Polski.

4.3 Klimat

Typ klimatu w Polsce,
Masy powietrza kształtujące pogodę w Polsce,
Specyficzne cechy klimatu przejściowego w Polsce,
Wpływ mas powietrza polarnomorskiego i polarnokontynentalnego na pogodę w Polsce,
Przebieg izoterm lipca i stycznia w Polsce,
Rozmieszczenie cieni opadowych w Polsce,
Przestrzenne zróżnicowanie temperatury i opadów atmosferycznych w Polsce,
Zróżnicowanie okresu wegetacyjnego na obszarze Polski i jego konsekwencje,
Wpływ klimatu na procesy rzeźbotwórcze, glebotwórcze, na zasoby wodne i szatę roślinną.

4.4 Wody

Główne rzeki w Polsce i największe ich dopływy,
Przyczyny asymetria dorzeczy Wisły i Odry,
Podział obszaru Polski na zlewiska różnych mórz,
Rozmieszczenie i geneza największych jezior Polski,
Zróżnicowanie jeziorności poszczególnych regionów Polski, przyczyny niedoboru i nadwyżek wody w wybranych regionach Polski,
Zasoby wód mineralnych w Polsce i ich ogólne cechy,
Morze Bałtyckie i jego główne akweny,
Geneza powstania Bałtyku,
Związek między występowaniem wód powierzchniowych i podziemnych a budową geologiczna, rzeźbą terenu i klimatem,
Przyczyny występowania powodzi i możliwości im przeciwdziałania,
Klasyfikacja jakości wód, zbiorniki retencyjne w Polsce.

4.5 Świat rośliny, gleby

Znajomość podstawowych definicji (bory, grądy, łęgi, olsy, lasy górskie, łąki, regle, hale, turnie, połoniny),
Typy naturalnych zbiorowisk leśnych w Polsce i obszary ich występowanie,
Rodzaje łąk występujących w Polsce,
Występowanie kompleksów leśnych w Polsce,
Piętra roślinne w Tatrach i Karkonoszach,
Najbardziej znane endemity i relikty spotykane w Polsce,
Wpływ ekosystemów leśnych na klimat i stosunki wodne w Polsce,
Omówić główne typy gleb występujących w Polsce,
Rejony występowania gleb żyznych w Polsce,
Przyrodnicze uwarunkowania rozmieszczenia gleb w Polsce,
Obszary, na których gleby narażone są na szybką erozję i przyczyny tego zjawiska,
Roślinny chronione w Polsce i miejsca ich występowania,
Zanieczyszczenia gleb i ich skutki.

4.6 Fizyko-geograficzna regionalizacja Polski

Znajomość podstawowych definicji (prowincja, makroregion, mezoregion), nazwy makroregionów i mezoregionów w Polsce oraz główne cechy ich środowiska przyrodniczego,
Polska na tle regionów fizykogeograficznych Europy.

5. Geografia polityczna Polski

5.1 Położenie geopolityczne i organizacyjne Polski

Obszar i granice Polski,
Podział administracyjny Polski,
Położenie geograficzne Polski,
Położenie Polski a specyfika jej środowiska naturalnego.

6. Relacje człowiek a środowisko

6.1 Globalne i regionalne problemy środowiskowe i sposoby ich zwalczania;

6.2 Wpływ środowiska przyrodniczego na życie i działalność człowieka;

6.3 Konsekwencje zakłócenia równowagi ekologicznej w wyniku procesów naturalnych i działalności człowieka;

6.4 Formy ochrony środowiska przyrodniczego.

7. Gospodarcza działalność człowieka

7.1 Zasoby naturalne Ziemi oraz różne sposoby ich wykorzystania;

7.2 Pozyskiwanie surowców mineralnych ze szczególnym uwzględnieniem źródeł energii;

7.3 Cechy i rozmieszczenie wielkich regionów przemysłowych Świata;

7.4 Okręgi przemysłowe w Polsce;

7.5 Wpływ przemysłu na środowisko geograficzne.

8. Tablice geograficzne

Polecana literatura

1. Flis J., Szkolny słownik geograficzny, WSiP, Warszawa 1986
2. Flis J., Wstęp do geografii fizycznej, WSiP, Warszawa 1988
3. Fierla I. red., Geografia gospodarcza Polski, PWE, Warszawa 2004
4. Fierla I. red., Geografia gospodarcza świata, PWE, Warszawa 2005
5. Hillel D., Gleba w środowisku, PWN, Warszawa 2012
6. Jaroszewski W., Marks L., Radomski., A., Słownik geologii dynamicznej, Wydawnictwo Geologiczne, Warszawa 1985
7. Jędrusik M., Makowski J., Plit F., Geografia turystyczna świata, Wyd. UW, Warszawa 201
8. Kaczorowska Z., Pogoda i klimat, Wydaw. Szkolne i Pedagogiczne, Warszawa 1986
9. Kondracki J., Geografia regionalna Polski, PWN, Warszawa 2011
10. Kondracki J., Geografia fizyczna Polski, PWN, Warszawa 2006
11. Książkiewicz M., Geologia dynamiczna, Wydawnictwo Geologiczne, Warszawa
12. Kożuchowski K. red., Meteorologia i klimatologia, PWN, Warszawa 2013
13. Lijewski T., Mikułowski B., Wyrzykowski J., Geografia turystyki Polski, PWE, Warszawa 2008
14. Mietelski J., Astronomia w geografii, PWN, Warszawa, 2013
15. Makowski J., Geografia fizyczna świata, PWN, Warszawa, 2012
16. Makowski J. red., Geografia regionalna świata, PWN, Warszawa 2012
17. Migoń P., Geomorfologia, PWN, Warszawa 2012
18. Pasławski J. red., Wprowadzenie do kartografii i topografii, Nowa Era, Warszawa 2006
19. Richling A., Ostaszewska K. (red.), Geografia fizyczna Polski, Wyd. Naukowe PWN, Warszawa 2005
20. Stupnicka E., Geologia regionalna Polski, Wyd. UW, Warszawa 2007
21. Rocznik Statystyczny , GUS, Warszawa
22. Atlas geograficzny

OLIMPIADA OBJĘTA JEST PATRONATAMI